‘मकुना’ मार्ने ‘कानुन’ खोज्दै सिडिओ

कोशीटप्पु/ कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षबाट निस्किएर बस्ती पसिरहेको ‘मकुना’ नामको मत्ता हात्तीले ज्यान लिइरहेपछि सुनसरीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी (सिडिओ)ले हात्ती मार्ने योजना अघि सारेका छन् ।

सिडिओ फडिन्द्रमणि पोखरेलले ‘हात्ती नियन्त्रणमा लिनुपर्ने’ जनताको गुनासो आएपछि हात्ती मार्ने योजनाअनुसार कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षमार्फत् राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागमा लेखिपठाएको बताए ।

सिडिओ पोखरेलले हात्तीको तीव्र बिझाइँका बीच यसको नियन्त्रणका लागि ‘मार्नै पर्ने’ बुझेपछि कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षका प्रमुख संरक्षण अधिकृत (वार्डेन) चन्द्रशेखर चौधरीसँग परामर्श गरेका थिए ।

वार्डेन चौधरीले हात्ती बहुलाएमा कानुनअनुसार मार्न सक्ने राय दिएपछि सिडियोले जिल्ला वन कार्यालय प्रमुख डिएफओ दानबहादुर श्रेष्ठसँग राय लिए । तर, डिएफओ श्रेष्ठले प्रदेश १ सचिवसँग राय माग्दा हात्ती मार्न नसकिने बताएपछि डिएफओ पछि हटे ।

सुनसरीका सिडियो पोखरेलले हात्तीको आतंक नियन्त्रणमा लिने प्रक्रिया बुझ्दै गरेको बताए । ‘वितण्डा मच्चाउने हिंस्रक वन्यजन्तुलाइ मार्ने अधिकार स्थानीय प्रशासन ऐनले गाेली ठाेकेर मार्ने प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाइ अधिकार दिएकाे छ,’ सिडियो पोखरेलले भने, ‘टेक्निकल कुरा वनले हेर्ने हाे कुरा बुझिरहेकाे छु, लेखेर पठाउने काम भएकाे छ ।’

मकुना हात्ती अनियन्त्रित भइरहेको अवस्थामा ‘डार्ट’ गरेर नियन्त्रणमा लिने प्रयास गरे पनि प्रभावकारी नभएको सिडियो पोखरेलको तर्क छ ।

कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षका वार्डेन चौधरीसमेत उपद्रव गरिरहेको मकुना नामक हात्ती मार्नै पर्ने अवस्थामा पुगेको स्वीकार गर्छन् । मकुनाको बिझाइँमात्र होइन मनस्थिति समेत बिग्रिएको उनको भनाइ छ । ‘माद् (हात्तीको कञ्चटनजिकको अंग फुटेपछि खस्ने जैविक पदार्थ) झार्दै हिंडिरहेको छ, मान्छेको गन्ध नै मन पराइरहेको छैन,’ वार्डेन चौधरीले भने, ‘मान्छे देख्नेबित्तिकै आक्रमण गरिहाल्छ ।’

मकुनाले हालसम्म ८ जनाको ज्यान लिइसकेको र २३ जनालाई गम्भीर घाइँते बनाएको वार्डेन चौधरीले बताए ।

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन २०२९ को दफा १० को उपदफा (क) मा बौलाएको हात्ती मार्न सक्ने आरक्षका वार्डेन चौधरीले बताए । चौधरीले ऐनलाई उद्धृत गर्दै भने, ‘बहुलाएको जंगली हात्ती, मानिस खान पल्किएको बाघ र नबाँच्ने किसिमले रोगग्रस्त भएका वा अङ्गभङ्ग भएका वन्यजन्तुलाई तोकिएको अधिकारीको आदेशले मार्न वा पक्रन सकिनेछ ।’

हात्ती नियन्त्रणका लागि वार्डेनले विभागमा बारम्बार लेखी पठाए पनि विभाग संवेदनशील नभएको वार्डेन चौधरीको भनाइ छ । श्रीपुरमा हात्तीले १ जनाको ज्यान लिएको र ४ जना घाइँते बनाएपछि ०७७ मंसिर ६ वार्डेनले विभागलाई पत्र पठाएका थिए । पुनः सोमबार विभागमा पत्र पठाइ हात्ती नियन्त्रणका लागि आग्रह गरेको वार्डेन चौधरी बताउँछन् ।

आरक्षको रैथाने रहेको मकुना बौलाएको भन्ने विषय भने प्राविधिक रुपमा पुष्टि भएको छैन । जवान रहेको हात्ती यौन सम्बन्ध राख्ने बेलाको उत्तेजनालाई सिडिओले समेत बौलाएको भन्दै मार्ने प्रक्रिया शुरु गरेको उच्च स्रोत जनाएको छ । यता हात्तीको उत्तेजना नियन्त्रणको अनेकौं उपाय हुँदा समेत प्रशासनले भने हात्ती मार्नै पर्ने अन्तिम अस्त्र प्रयोग गर्न थालेको आरक्षको एक कर्मचारी बताउँछन् । हात्तीको उत्तेजना कम गर्न डार्टदेखि लिएर अन्य नियन्त्रणको उपाय रहेको आरक्षमै रहेका ती कर्मचारीले जनाए ।

‘यो हात्ती कोशीटप्पुको रैथाने पुरानो हात्ती हो । आरक्षको घरपालुवा हात्तीलाई गर्भवती बनाएर संरक्षणमा यसको योगदान ठूलो छ ।’ आरक्षकै एक कर्मचारीले भने ‘मकुना अहिले युवा अवस्थामा छ, मार्नु बाहेकको अन्य विधि प्रयोग गर्ने हो भने पनि मकुनाबाट हुने क्षतिलाई जोगाउन सकिन्छ, तर हाकिम साबहरुले किन हो कहीँ मार्ने प्रक्रिया सुरु गर्नु भयो रे ।’

एउटा हात्ती मार्दैमा समाधान हुदैनः गाउपालिका अध्यक्ष

कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षबाट निस्किने हात्तीले बढी पीडित बनाउने क्षेत्र कोशी गाँउपालिका हो । कोशी गाउँपालिका भित्र मात्र हात्तीको आक्रमणबाट आधा दर्जन भन्दा बढी मानिसले ज्यान गुमाएका छन् ।

जनताको आँखा अगाडि मृत्यु देखेका गाँउपालिका अध्यक्ष ऐयुब अन्सारी पनि हात्ती बहुलाए मार्ने पक्षमा छन् । तर, हात्ती मारेर मात्र समस्याको समाधान नहुने बताउँछन् । हात्तीलाई आरक्षभित्र मात्र बस्न सक्ने व्यवस्था राज्यले गर्नु पर्ने उनको तर्क छ ।

‘हात्ती मारेर मात्र समाधानको बाटो रोज्नु हुँदैन, राज्यले आरक्षको सिमानामा व्यवस्थित तरिकाको सुरक्षा अपनाए, आरसीसी डूेन बनाए जनता पनि सुरक्षित हुने थिए’ ऐयुबले भने ‘तर अहिले हात्ती रोक्ने नाममा आउट डेटेट सोलार फेंसिङलाई प्राथमिकता दिइएको छ ।’

‘कामै नलाग्ने सोलार फेन्सिङ’

कोशी गाउँपालिका अध्यक्ष ऐयुब अन्सारीले भने जस्तै आरक्षले अहिले आफ्नो सीमा क्षेत्रमा सोलार फेन्सिङ तार लगाएको छ । तर सोलार फेन्सिङमा विद्युत प्रवाहित छैन ।

सिमानामा रहेको सोलार फेन्सिङको मर्मतमा आरक्ष उदासिन छ । स्थानीयका अनुसार घाँस लहराले छपक्कै छोप्दा पनि तारको मर्मत हुँदैन । करेन्टसमेत प्रवाह नगर्दा आरक्षका वन्यजन्तु बस्ती पस्ने गरेका छन् ।

‘सोलार करेन्टको झड्का हान्ने नाङ्गा तारहरु अहिले लहराले छोपिसकेको छ’ सोही क्षेत्रका विषयवस्तुमा कलम चलाउने स्थानीय सञ्चारकर्मी कृष्ण बहाबले भने ‘बेलाबेला मर्मतसम्म गर्न अल्छी गर्नाले अहिले जंगली जनावर र स्थानीयबीच द्वन्द्व बढिरहेको छ ।

हात्तीको आक्रमणबाट सोमबार कोशी गाउँपालिका–६ का ३२ वर्षीय प्रमोद यादवलाई ज्यान गएको थियो । गँहुबारीमा पानी लगाउन जाने क्रममा बिहान साढे ५ बजे ‘मकुना’ले आक्रमण गर्दा उनको घटनास्थलमै मृत्यु भएको थियो । मकुना दाह्रा नभएको एक मत्ता हात्ती हो । यो एउटा एसियाली जंगली हात्ती हो ।

कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षमा पाइने एलिफस मेक्सिमस प्रजातिको हात्ती हो । आरक्षका अनुसार यो हात्ती आरक्षभित्रै नायक हात्ती हो । आरक्षले भनेको छ । यसमा कुनै शंका छैन । जम्मा १७ जंगली हात्ती मध्ये मकुना यहीको स्थायी हात्ती हो । सामान्यरुपमा भाले जातिका वन्यजन्तु एक्ले बस्छन् । तर आरक्षमा ९–११ मत्ता हात्ती समूहमा देखिन्छन् । यो आरक्षमा जंगली हात्ती सहजै अवलोकन गर्न सकिन्छ ।

हाल बिझाइँमा उत्रिएको मकुनाले तीव्र रुपमा उपद्रव गरिरहेको स्थानीय बताउँछन् । यस अघि आरक्षमा करेण्ट लागेर ठूलो दाह्रे नामको हात्तीको मृत्यु भइसकेको छ ।